Το «Κρυφό Σχολειό» μην ήταν …νυχτερινό;

Τι Ιστορία διδάσκουμε στα σχολεία μας; Μια από τις τρέχουσες λαϊκές μυθοπλασίες είναι και αυτή του «Κρυφού Σχολειού», που υποτίθεται πως λειτουργούσε κρυφά και υπό καθεστώς απαγόρευσης στις περιοχές όπου κατοικούσαν Έλληνες, κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Κάτι το οποίο έχει αμφισβητηθεί  από νεώτερους ιστορικούς, μια και τα όποια ελληνικά σχολεία επί Τουρκοκρατίας δεν ήταν καθόλου κρυφά. «Είτε από αδιαφορία είτε ως αρχή, η Υψηλή Πύλη ποτέ δεν εναντιώθηκε στην αναγέννηση των γραμμάτων στην Ελλάδα» γράφει ο αυτόπτης και Δάσκαλος του Γένους Νεόφυτος Βάμβας. Και όπως υποστηρίζει ο Α. Πολίτης, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κρήτης: «Τα ελληνικά διδάσκονταν ελεύθερα επί Τουρκοκρατίας ήδη από τον 14ο αιώνα, οπότε οι Τούρκοι άρχισαν να ελέγχουν περιοχές με χριστιανικούς πληθυσμούς» (…) «Οι Τούρκοι, έχοντας οι ίδιοι ένα γραπτό ιερό κείμενο, το Κοράνι, ήξεραν καλά ότι χωρίς ιερά βιβλία δεν υπάρχει χριστιανική εκκλησία. Και γνωρίζουμε ότι αναγνώριζαν τον χριστιανισμό, όπως και τον εβραϊσμό ως θρησκεία κατώτερη μεν της μουσουλμανικής, αλλά νόμιμη. Άδεια απαιτείτο μόνο για την ανέγερση καινούργιων ναών και αυτό, μάλλον, για λόγους φορολόγησης.  Δεν ξέρουμε περίπτωση που να μη δόθηκε αυτή η άδεια. Αυτά πρακτικά σημαίνουν ότι δεν υπήρχε χωριό από τα βάθη της Ασίας έως τα Βαλκάνια, στο οποίο να μη βρίσκεται έστω ένας εγγράμματος άνθρωπος, ο παπάς, που να μπορεί να διαβάσει το Ευαγγέλιο και τα βιβλία της θείας λειτουργίας» (…) Ως προς τη διδασκαλία των ελληνικών, «δεν υπάρχει ούτε μία μαρτυρία που να λέει ότι εμποδιζόταν. Για την πρώιμη οθωμανική περίοδο ξέρουμε ότι υπήρχαν χιλιάδες άνθρωποι που γνώριζαν γράμματα. Αυτοί κάπου θα τα είχαν διδαχθεί. Και το ότι δεν διασώζονται πολλές πρώιμες πηγές οφείλεται στον τρόπο που οι άνθρωποι σημείωναν στα λεγόμενα παράφυλλα, δηλαδή στα άγραφα λευκά φύλλα των βιβλίων και σε οποιοδήποτε σημείο τους υπήρχε ελεύθερος χώρος όσα ήθελαν να διατηρήσουν στη μνήμη τους. Μπλοκάκι δεν υπήρχε. Τα παλιά βιβλία (κυρίως ευαγγέλια και λειτουργικά κείμενα) όμως φθείρονταν και αντικαθίσταντο. Και έτσι χάνονταν πολλές πληροφορίες για τη ζωή τους». Υπάρχουν, συνεχίζει ο Α. Πολίτης, «ατελείωτες μαρτυρίες για σχολεία και πληρωμές δασκάλων από την κοινότητα. Και καμία ότι κάποιος εμποδίστηκε να μάθει ελληνικά. Ειδικά από τα μέσα του 18ου αιώνα έχουμε σημαντική αύξηση του αριθμού των σχολείων. Είναι πολλά τα σχολεία που μνημονεύονται. Αντίθετα, πουθενά δεν μνημονεύεται ότι ένας παπάς διδάσκει κρυφά στο σπίτι του. Στο Λεξικό του Γεώργιου Κωνσταντίνου (α΄ έκδοση 1757, αναφέρεται η ύπαρξη 35 ανώτερων σχολείων σε 29 πόλεις, κάτι ανάλογο των σημερινών γυμνασίων, όπου δηλαδή υπάρχουν περισσότεροι του ενός δάσκαλοι. Για το Αϊβαλί ή Κυδωνίες έχουμε και τα σχέδια του σχολείου (1817) με αίθουσα διδασκαλίας, βιβλιοθήκη, δωμάτια για τους οικοτρόφους και παρεκκλήσι. Γιατί, βέβαια, η εκ παίδευση ήταν στενά συνδεδεμένη με τη θρησκευτική ζωή. Μετά το 1800 στα Γιάννενα αναφέρονται τρία σχολεία. Σε Αϊβαλί, Χίο και Σμύρνη τα σχολεία, πάλι, δεν ελέγχονταν από την Εκκλησία. Οι πλουσιότεροι του τόπου έφτιαχναν νέα σχολεία προκειμένου να εισαχθεί η νέα μόρφωση, κυρίως η πειραματική φυσική και τα μαθηματικά. Το 1820, πριν από την Επανάσταση, το Πατριαρχείο κατάφερε να τα διαλύσει (με διάφορους τρόπους: μετακαλούσε, ας πούμε, τους καθηγητές στην Κωνσταντινούπολη) γιατί διαφωνούσε με τους νεωτερισμούς των εκπαιδευτικών» (δες εδώ και εδώ). Με άλλα λόγια υπήρχαν σχολεία και δεν ήταν καθόλου κρυφά- άλλο αν για την "επίσημη" ίδρυση του σχολείου απαιτείτο το ανάλογο μπαξίση στον τοπικό Τούρκο διοικητή, και η μη καταβολή του οποίου είχε σαν αποτέλεσμα την εν κρυπτώ λειτουργία ("κρυφό") του σχολείου, ενώ απογορευόταν η ίδρυση ελληνικών τυπογραφίων. «Ήταν στη μέση της Σμύρνης, στη μέση της Πόλης. Το 1758 χτίστηκε ένα τεράστιο κτίριο στον Άθω. Στο περίφημο στις μέρες μας Βατοπέδι. Ο Κ. Θ. Δημαράς πρόλαβε και φωτογράφισε τα ελάχιστα ερείπια που είχαν απομείνει το 1930. Λέγεται μάλιστα ότι ταξίδεψε στο Άγιον Όρος ως θεοσεβούμενος και επέστρεψε άθεος!». Να συμπληρώσω, ρίξτε μια ματιά στο διαδικτυακό Ελληνομνήμωνα, για να πάρετε μια ιδέα για τα γραπτά κείμενα του νεοελληνικού Διαφωτισμού. Εντέλει τι δηλώνει το δημώδες «Φεγγαράκι μου λαμπρό, φέγγε μου να περπατώ,να πηγαίνω στο σκολειό, να μαθαίνω γράμματα, γράμματα σπουδάγματα του Θεού τα πράματα»; Νομίζω τίποτε περισσότερο από το ό,τι τα όποια σχολεία στοιχειώδους εκπαίδευσης, τα σχολεία των «ιερών γραμμάτων» ή «κοινά σχολεία», ήταν μάλλον νυχτερινά. Και γιατί όχι οι νάρθηκες των εκκλησιών να χρησίμευαν και ως σχολεία με πρωτοβουλία του παπα-δάσκαλου του χωριού με αμοιβή ένα αβγό ή "πινάκιο φακής"; Μια και η δουλειά στο χωράφι ή στο κοπάδι είχαν τότε προτεραιότητα – όπως ακριβώς συμβαίνει και σήμερα, τον καιρό της δημόσιας δωρεάν υποχρεωτικής εκπαίδευσης, που για πολλά παιδιά αγροτικών και ημιορεινών περιοχών ισχύει «πρώτα το χωράφι και το κοπάδι κι αν υπάρχει χρόνος …άντε και στο σχολείο». Τώρα αν αυτό το παραβλέπουμε, είναι άλλο …θέμα.

Επίσης: Κρυφό Σχολειό , 1821: Μια φορά κι έναν καιρό
30-3-2010 Το ιστορικό ψέμα και η ημιμαθής κοινωνία
5-2-2011 Το 1821 και η εθνική μας μούρλα!
26-3-2011 Η εθνική μυθολογία και η σημασία της 
12-12-2012 Δες και Γ. Κεκαυμένος, Το κρυφό σχολείο, Εναλλακτικές εκδόσεις, 2012
18-12-2012  Κρυφό σχολειό (βίντεο)